Ieder jaar kiest het Nationaal Comité 4 en 5 mei een thema dat als rode draad door de activiteiten op 4 en 5 mei loopt. Voor 2014 is gekozen om het jaarthema en de slogan Vrijheid geef je door te blijven gebruiken. Het werken met hetzelfde thema versterkt namelijk de boodschap. Wel bieden we zoals iedere jaar een verdiepende tekst aan, die gebruikt kan worden om het thema een ander accent mee te geven dan voorgaande jaren. Dat is in 2014 een tekst met als onderwerp ‘wederkerigheid’. Deze verdiepende tekst is in 2014 geschreven door de 5 mei-lezer van 2013 prof. E. Hirsch Ballin.

VRIJHEID GEEF JE DOOR IN WEDERKERIGHEID

Door: Prof.dr. Ernst Hirsch Ballin (bron:4en5mei.nl)
Wie uitgesloten wordt, is niet vrij

Vrijheid is meer dan bewegingsvrijheid. Wie opgesloten wordt, verliest zijn vrijheid; daarom zijn we solidair met mensen die door een repressief regime zonder reden worden opgesloten. Ook als mensen worden uitgesloten, tast dit hun vrijheid aan. Als je wordt uitgesloten omdat je “anders” bent, schendt dat de vrijheid om jezelf te zijn, met jouw eigenschappen en overtuigingen.

Jezelf kunnen zijn: dat is vrijheid. Ongemerkt kan die vrijheid onder druk worden gezet. Vaak wordt van mensen geëist dat ze zich aanpassen aan een meerderheid. Als ze zich niet aanpassen, worden ze uitgesloten. Ze komen niet aan werk, mogen niet laten zien wie ze zijn, wat ze geloven of voor anderen voelen. De vrije samenleving gaat aan hen voorbij.

Wederkerigheid
Dat mensen elkaar respecteren is dan ook een belangrijk kenmerk van een vrije samenleving. Mensen moeten elkaar over en weer zien staan. Dit is de betekenis van de wederkerigheid, waarop het eerste artikel van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens doelt.[1] Anderen zien staan betekent niet dat je iedereen ook sympathiek vindt. Mensen zijn nu eenmaal verschillend. Sommige mensen gedragen zich zo onuitstaanbaar dat je ze liever niet meer tegenkomt. Maar als iemand al van tevoren denkt dat een ander niet deugt omdat hij tot de “verkeerde” groep hoort, is er iets mis.

Mensen hebben meer gemeen dan we soms denken: bijna ons hele DNA, de aardbol waarop we leven, en in onze tijd ook al die informatie die op het wereldwijde web te vinden is. Mensen zijn op elkaar aangewezen. Iedere samenleving waarin mensen iets willen opbouwen, begint ermee dat we elkaar accepteren. Aan deze fundamentele wederkerigheid mag nooit worden getornd. Ontmoetingen tussen mensen met verschillende ideeën zijn vaak een bron van creativiteit en ondernemerschap. Wanneer iemand zich misdraagt, moet je zijn gedrag afwijzen – maar die ander blijft een mens. De straf, behandeling of opvoeding moet erop gericht zijn de verbroken band met de samenleving te herstellen.

Rechten van de mens
De bescherming van de rechten van de mens is gebaseerd op wederkerig respect. Geen groep mag meer rechten opeisen dan een andere. Gelijke bescherming is een hoeksteen van de rechtsstaat. Als het bijvoorbeeld gaat om de vrijheid van meningsuiting of de vrijheid van godsdienst en levensovertuiging, kan het recht van de een niet worden gerealiseerd zonder een gelijk recht voor de ander die misschien fundamenteel verschillende opvattingen heeft. Vrijheid is ondeelbaar.

Mensen die opkwamen tegen de schending van mensenrechten van anderen, hebben aan de wieg gestaan van een rechtvaardiger samenleving. Een man uit het verzet zoals Van Heuven Goedhart nam na de Tweede Wereldoorlog het voortouw bij de internationale bescherming van vluchtelingen. Wie zich door het principe van wederkerigheid laat leiden, zoekt naar mogelijkheden om achtergestelde en uitgesloten groepen en individuen bescherming te bieden. Vergroting van hun weerbaarheid, vervolging van plegers van genocide en hulp aan mensen in nood zijn een paar van de manieren waarop dat kan worden gedaan.

Onverschilligheid
Vooroordelen over bevolkingsgroepen kunnen leiden tot minachtingen, het ontlopen van de ander. Uitsluiting begint vaak klein, zonder dat mensen er lang over nadenken. Jaren later verhaalde een Joods meisje dat dankzij het Kindertransport naar Engeland nog aan de Holocaust was ontkomen, wat er gebeurde nadat in Duitsland de nazi’s aan de macht waren gekomen: stap voor stap werden Joodse burgers geïsoleerd, terwijl veel mensen om hen heen onverschillig toekeken. Eerst moesten Joodse kinderen naar een andere school en een ster dragen; niet lang daarna wilde het vriendinnetje van haar vroegere school niet eens meer terugzwaaien als ze elkaar op straat tegenkwamen. Toen al was de wederkerigheid van de samenleving verbroken. Een vorm van uitsluiting die de weg effende voor de Holocaust.

De genocide in Rwanda was voorafgegaan door een hersenspoeling via de radio, die de minderheidsgroep van de Tutsi’s kakkerlakken noemde. Toen al werden degenen die later het slachtoffer werden, uitgesloten van de wederkerige erkenning als medemensen. Daarom is het belangrijk dat mensen waakzaam zijn voor sluipenderwijs groeiende discriminatie. Een stevig debat kan helpen de lucht te klaren, maar daarna moeten we wel met elkaar verder.

Een samenleving gebouwd op respect
Om respectvol met elkaar om te gaan in een gelijkwaardige samenleving, is het belangrijk waakzaam te zijn voor discriminatie en uitsluiting. Om die reden moet juist als het gaat over de identiteit van mensen (herkomst, sekse en seksuele geaardheid, of overtuigingen) respect de boventoon voeren. Het recht kan dat niet afdwingen. Respect moet voortkomen uit de manier waarop mensen elkaar benaderen. Mensen hebben – zoals gezegd – veel gemeen, en juist daarom geven verschillende ideeën en interesses kleur aan de samenleving. Echter, niet onvoorwaardelijk. Die verschillen mogen niet worden opgeblazen tot gevoelens van superioriteit. Hoe sterk iemands overtuiging ook is, niets geeft hem het recht die aan anderen op te leggen of daarom anderen aan de kant te drukken.

Wederkerige erkenning van mensen in hun eigenheid legt de basis voor democratisch burgerschap. Burgers hebben rechten en plichten ten opzichte van elkaar op voet van gelijkheid. Alleen op die basis kan een vitale democratie worden gebouwd. Besluiten worden in een democratie bij meerderheid van stemmen genomen. Toch betekent niet dat de meerderheid alles voor het zeggen heeft. Grondrechten beschermen de minderheid, speciaal degenen die niet gemakkelijk voor zichzelf opkomen. De wederkerigheid van rechten en plichten wordt verzekerd doordat voor allen dezelfde regels gelden.

Een staat en al helemaal de Europese Unie (met 28 lidstaten) is veel te groot om te mogen verwachten dat iedereen zich persoonlijk solidair toont met anderen. Om die reden hebben rechtsregels (die iedereen gelijk behandelen) zo’n belangrijke plaats gekregen bij de oprichting van de Europese Gemeenschappen (tegenwoordig: de Europese Unie). Als die rechtsregels ontbreken of te gemakkelijk worden vervangen door onderhandelingen tussen regeringsleiders, tast dat op den duur de wederkerigheid van rechten en verplichtingen aan, en daarmee ook democratie en rechtsstaat zelf.

Herdenken en vooruitzien
4 en 5 mei zijn de jaarlijkse momenten om stil te staan bij de slachtoffers van oorlog en vervolging en om de vrijheid te vieren. De agressie van Nazi-Duitsland en Japan tegen buurlanden en personen die als minderwaardig werden gezien, ontstond niet uit het niets. Er waren jaren aan voorafgegaan waarin de bevolking rijp werd gemaakt voor een verkeerde strijd. Er waren daar en in de buurlanden heel wat mensen die het kwaad wel zagen, maar dachten dat het voorbij zou gaan. Het geweld richtte zich nog niet tegen henzelf, en dus bleven ze er “neutraal” tegenover staan. Als het besef van wederkerigheid in recht en samenleving groter was geweest, waren ze misschien wel in actie gekomen.

De jaarlijkse viering van de Bevrijding laat de andere kant zien. Door schade en schande wijs geworden moest Nederland de sociale cohesie herstellen. Verantwoordelijk politiek leiderschap manifesteerde zich van toen af door samenwerking van democratische krachten voorop te stellen. Burgers hebben rechten en plichten ten opzichte van elkaar op voet van gelijkheid. Alleen op die basis kan een vitale democratie bestaan. Niemand mag wegens wat hem of haar eigen is, worden uitgesloten van het maatschappelijk leven. Iedere Nederlander – ongeacht overtuiging, herkomst of seksuele identiteit – kan elk openbaar ambt vervullen. De Grondwet brengt dit in de eerste artikelen tot uitdrukking.[2]

Vrijheid staat of valt bij de ruimte die we elkaar bieden. Mensen zijn op elkaar aangewezen. Vrijheid is meer dan elkaar met rust laten, iets anders dan je gang gaan alsof er geen ander mens is. Vrijheid kan alleen bestaan op basis van wederkerigheid.

[1] Artikel 1, tweede zin – [All human beings] are endowed with reason and conscience and should act towards one another in a spirit of brotherhood.

[2] Artikel 1 – Allen die zich in Nederland bevinden, worden in gelijke gevallen gelijk behandeld. Discriminatie wegens godsdienst, levensovertuiging, politieke gezindheid, ras, geslacht of op welke grond dan ook, is niet toegestaan.

Artikel 3 – Alle Nederlanders zijn op gelijke voet in openbare dienst benoembaar.